چرا سوره مبارکه حمد را (فاتحة الکتاب یا اُم الکتاب) می نامند؟ + شاهکار های تلاوت مجلسی سوره حمد از قاریان نام دار جهان اسلام
گشاینده ابوابِ رحمت
فاتحة الکتاب،یعنی گشاینده کتاب ربانی، زیرا که کتاب ربانی را، مبدأ و محل شروع، جز وی نیست و افتتاح مُصحَف بدوست و آغاز تعلیمِ نو رسیدگان مکتبِ تعلُّم از او.
در نماز، افتتاح قرائت از او کنند و اولْ مکتوب در لوح محفوظ، او بُوَد. بعضی فرموده اند که چون بدین سوره، باب فتوحِ مناجات آن بر حضرت سیدِ موجودات صلی الله علیه و آله مفتوح شد، او را بدین جهت فاتحه خوانند. و به حقیقت، این سوره گشاینده ابواب رحمت است بر وجوه احوالِ عباد، هم در تحصیل معاش و هم در کسب معارف معاد.
* * *
و بعضی برآنند که فتح به معنی نصرت است و استفتاح در لغت به معنی استنصار و طلب یاری باشد. پس معنای فاتحه، نصرت دهنده باشد مرقاریِ خود را و ظفر بخشنده بر اعادی و دشمنان صوری و معنوی، و مر او را سوره حمد و شُکر خوانند، و در این تسمیه، نظر به لفظ و معنی کنند، چون که مشتمل است به لفظ حمد و ثنای الهی و تعبّد در تصدیق اوامر و نواهی.
و جمهور علما برآنند که حمد از افراد شُکر است. و در اخبار، مسطور است که حمد، رأس شکر است و بدین جهت، فاتحه را سوره حمد و شکر گفته اند.
اُمُّ القُرآن
و امّ القرآن و امّ کتاب نیز گویند و «امّ» در لغت به معنی اصل است، و تسمیه مادر به امّ، جهت اصالت اوست در قبول نطفه که ماده وَلَد است. و مکه را «امّ القُری» از این جهت خوانند که گستردن زمین و بسط بساط آن از وی شده، همچنانکه خدای تعالی فرمود: «و بعد از آن، زمین را گستراند» (نازعات، 30) پس اصل، زمینِ وی باشد.
و گفته اند که خلاصه و مقصود از قرآن، چهار چیز است: الهیات و معادیات و نبوات و قدریّات. و آیات فاتحه بر این چهار رکن مشتمل است. آیه اول و ثانی دلالت بر الهیات دارد، و ثالث بر معادیات، و رابع بر قضا و قدر و نفی جبری و قَدَری، و بواقی آیات بر اثبات نبوات. و چون مقصد اعظم از قرآن، این مطالب اربعه است و فاتحه بر آن اشتمال دارد، او را «ام القرآن» گفتند.
و جمعی برآنند که مقصود از جمیع علوم، شناختن عِزِّ ربوبیت و ذِلِّ عبودیت است، و نصف اول سوره، بیان اوّلی است و نصف ثانی نشان ثانی. پس بدین جهت، او را اصل گویند.
اُمُّ الکتاب
و آورده اند که: فاتحه، «ام الکتاب» است، یعنی جمیع معانی مُصحَف و کتاب را در ضمن او نهاده اند و او را هفت آیه مختصر به ما فرستاده اند، و این هفت آیه، محتوی است مر جمیع آیات را و رجوعِ همه بدوست، چون صفات ثبوتیه الهی که متضمّن معانی جمیع صفت ها و مرجع همه به اوست.
و گفته اند: هر نوع تعظیمی که مر حضرت عزّت را در قرآن و سایر کتب سماوی مذکور شده، در سوره حمد مندَرَج است، چه آنچه از وجوه الوهیت و ربوبیت تواند بُوَد در «اللّه» و «ربّ» مندرج است؛ با تمام مخلوقات در عالمَین داخل است و جمیع اِنعامات و غفراتِ سیّئات را «رحمن» و «رحیم» شامل؛ سمات پادشاهی و تصرف مُلک و ملکوت از مالک معلوم است، و صفات قیامت و مواقف و حالاتِ آن از «یوم الدّین» مفهوم. «ایّاک نعبُد» جامع انواعِ طاعت و عبادت است؛ «ایاکَ نَستعینُ» مُستَجمَع اضافت توفیق و عصمتِ آنچه سالک را در طلب هدایت باید و عارف را در تعظیم شریعت به کار آید، در «اِهدِنا» معیّن است و آنچه در روش ایمان و پرورش صفتِ ایقان از دقایق کرامت و رقایق استقامت شاید، در «الصراطَ المُستَقیمَ» مُوَضَّح و مُبَیَّن؛ تمام انبیا و اولیا و اخیار و ابرار، از «صراطَ الّذینَ اَنعَمتَ عَلیهِم» بر حیطه فهم درآیند و همگی کفار و اشرار و اهل بدعت و ضلالت از «غیر المَغضوبِ عَلیهِم و لاَ الضّالّینَ» روی نماید و به سبب این جامعیت، فاتحه موسوم به ام الکتاب است.
سبعُ المثانی
دیگر از جمله اسامی او «سبع المثانی» است یعنی هفت آیه است که در نمازها، به سوره ای دیگر مُثنّی می گردد، یا آن که هفت آیه است که در نمازهای واجبی و مستحبی و حَضَری و سفری، دو بار خوانده می شود. و بعضی گفته اند که: هفت آیه است به اتفاق صحابه، و دوبار نازل شده، دفعه ای به مکه و دفعه ای به مدینه.
هفت لفظ، دو معنی
و نیز آورده اند که، در او هفت لفظ باشد که هر یک دو باره تکرار یافته: اللّه، الرحمن الرحیم، اِیّاک، صِراط، عَلَیهِم، غیر، و لفظ لا را نیز به جای غیر دانند.
و در تفسیری آمده که: هفت آیه مثنّی است بدان معنی که نصفی از این سوره، ثنای بنده است بر خداوند و نصفی دیگر عطای خداوند است بر بنده.
و آورده اند که، تمامی معانی سوره فاتحه به دو چیز باز می گردد:
«اَلحَمدُ لِلّهِ» حمدْ دو است: یکی بر صفات اله و یک بر نِعَم و آلای نامتناهی؛ یا یکی به واسطه و دیگری بدون واسطه.
«ربِّ العالَمین»، عالم دو است: یکی عالم فنا و یکی عالم بقا؛ یا یکی عالم عُلوی و دیگری عالَم سفلی.
«الرَّحمن الرَّحیم» رحمت دو است: یکی در دنیا و دیگری در عُقبی؛ یا یکی شامل همه خلقان و دیگری خاص به مؤمنان.
«مالِکِ یَومِ الدّین»، جزاست و جزا دواست، یکی بر وفا و یکی به رجا؛ یا یکی در رجعت صغری و دیگری در رجعت کُبری.
«ایّاکَ نَعبُدُ» عبادتْ دو است: یکی پوشیده و دیگری پیدا؛ یا یکی عبادت اُجَرا و بندگان و دیگری عبادت اَحرار و مخلصان.
«ایّاک نَستَعین» استعانتْ دو است، یکی بر آداب امر و دیگری بر تحمل قضایا، یکی استعانت در امور دنیا و دیگری طلب اعانت در یوم نشور و جزا.
«اِهدِنا» هدایتْ دو است: یکی ابتدای آن و دوم ثُبات بر آن؛ یا یکی هدایت صوری و دیگری هدایت معنوی.
«الصِّراط» راهْ دو است: یکی راه اهل سعادت و دوم طریق ارباب شقاوت، که اول راهْ منحنی و ثانی طریق مُستَوی است.
«المُستَقیمَ» مستقیمْ راه راست است و راه راست نیز دو است: یکی راه اصحاب شریعت و دیگری ارباب طریقت؛ یا یکی راه کوتاه و آبادان و دیگری راه دور و بیابان.
«اَنعَمتَ عَلَیهِم» سُعَدا اَند و ایشان دو فرقه اند: یکی انبیا و دیگری اولیا، یا یکی سیّد ابرار و دیگری اهل بیت آن بزرگوار.
«غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم وَ لاَ الضّالّین» اشقیااَند، و ایشان نیز دو گروهند: یکی یهود و دیگری نصاری؛ یا یکی علمای معاندان و دیگری مقلّدانِ آن بی دینان.
و چون هر یک از اینها به دو قِسم انقسام یافته، بدین سبب سوره حمد را مثانی گویند.
بدان که علمای امامیه، حصر عدد آیات فاتحه را در سبعه کامله دانند و بسمله را آیتی از او شمُرَند و اکثر علمای عامّه، بسمله را آیتی از فاتحه ندانند و «صراط الّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را تا آخر، آیتی دانند. والسلام علیکم و رحمة الله
